Een bekend duurzaamheidsparadigma wordt kort samengevat met drie P’s: People, Planet, Profit. De gedachte achter deze ‘triple P’ is dat als deze drie samenvallen dat gunstig is voor zowel mensen, planeet als bedrijfsleven en overheid. In dit artikel zoomen we in op de eerste P, van People. Specifieker nog: People, dat gaat over onszelf. Duurzaamheid draait nog al te vaak om de ander en niet om onszelf. Het gaat altijd over de arme boer of arbeider, de toekomstige generatie, of, als we de discussie verbreden en dieren includeren, over bijvoorbeeld de ijsbeer of de melkkoe. Maar People in dit duurzaamheidsparadigma kan net zo goed over óns gaan. We leggen dat uit aan de hand van drie artikelen. Het eerste gaat over het geweten. Het tweede artikel gaat over de invloed van marketing. Het derde artikel gaat over wat consumptie met ons doet.

In het zoeken naar het goede speelt ons geweten een belangrijke rol. In dit artikel gaan we daar dieper op in. We grijpen daarbij zo nu en dan terug op de twee verhalen over de rozen en chocola uit het artikel over het leven delen.

Het geweten

In het artikel over het leven delen bespraken we machtsverschillen in de internationale handel. De machthebbende is niet alleen de ondernemer zoals Barnhorn, de bloemist, of Rodney Nikkels. Ook wij zijn ‘machthebbers’, namelijk in onze rol als consument. Wij hebben macht over hoe we ons geld besteden en hoe we daarmee behalve producten ook de gevolgen van productie kopen. Hoewel wij zelf als consument mensen en de aarde niet rechtstreeks uitbuiten (wij zijn keurige mensen), stellen we bedrijven wel in staat om dat namens ons te doen. Vaak zijn we ons hier niet van bewust, net zomin als de bloemist voordat hij op de bank plofte en de Zembla-uitzending bekeek. Maar zodra we ons er wel van bewust worden, dan gaat ons geweten spreken.

Het geweten is een krachtige, maar kwetsbare stem. Dit wordt vaak onderschat. We hebben de neiging om in veel situaties instrumenteel en materialistisch te denken, ook als het gaat over ons eigen fysieke en geestelijke welzijn. Daarbij negeren of ontkennen we de kracht van de stem van het geweten. Dat heeft grote risico’s voor je welzijn. Want je geweten helpt je namelijk om te groeien in integriteit.

Je geweten helpt je te groeien in integriteit

Er zijn verschillende definities van het geweten. De Romeinen spraken over het geweten als duizend getuigen. Voor Maarten Luther (1483-1546) geeft het geweten iets van de tegenstrijdigheid in mensen weer. Het geeft voor hem aan dat de mens in tegenspraak is met zichzelf. Voor Immanuël Kant (1724-1804) is het geweten een innerlijke rechtbank met aanklager, advocaat en rechter, rollen die dr. Peter Verbaan heeft uitgewerkt in zijn boek ‘Geweten’. De getuigen, de tegenspraak, de hoorzitting, het kan allemaal confronterend en ongemakkelijk zijn. Maar tegelijkertijd kan het bevrijdend en verrijkend werken. Je kunt je geweten gebruiken als prisma om vragen te stellen zoals wie je wilt zijn, wie je durft te zijn, hoe je je verhoudt tot de ander en de natuur. Als je jezelf met die vragen confronteert dan ontstaat eerst een worsteling, maar later nieuwe vreugde. Handelen in lijn met je geweten kan dan leiden tot het ervaren van grote vreugde.

Het geweten is tegelijkertijd heel kwetsbaar. De stem van je geweten kun je ogenschijnlijk vrij gemakkelijk negeren, als je geweten je iets vertelt dat je niet goed uitkomt. Denk aan de bloemist en verbeeld je even dat jij die bloemist bent. Je hebt net een hele dag keihard gewerkt en dan zie je een onthutsende uitzending van Zembla. Wat zou je reactie zijn? Vanaf een afstand beschouwd kun je rationeel de ethische vraag stellen wie de prijs moet betalen voor het onrecht in de keten. Moet jij dat zijn als bloemist door niet langer Afrikaanse rozen te verhandelen? Of moet dat de Ethiopische arbeider zijn die wordt vergiftigd, terwijl hij tegen een hongerloontje werkt? Al kijkend stel je die vraag liever niet. Je kunt daar zeker geen rationele afweging en keuze in maken; je bent ook nog ondernemer met allerlei belangen. Veel waarschijnlijker is het daarom dat er iets in je blokkeert. Dat je geweten gaat spreken zonder dat je het je realiseert. Misschien gebeurde dat zelfs bij jou al toen je het verhaal van de rozen las. Je kunt het herkennen aan verschillende symptomen, zoals enerzijds een nieuwsgierigheid om verder te lezen, maar anderzijds ook een gevoel van afkeer bij het verhaal. Belangrijker nog zijn de gedachten die bij de bloemist of jou opkomen. Je denkt: dit kan toch niet? Dit kan toch niet waar zijn? Zo behandel je andere mensen toch niet? Zo vernietig je toch niet waterbronnen die van levensbelang zijn? En dan: die bloemen zijn nota bene FairTrade gecertificeerd. Je denkt dat je goed doet en dan dit…

Tegelijkertijd weet je je geen raad met deze informatie. Het is alsof je met je rug tegen de muur staat. Je hele ziel, zaligheid, geschiedenis, identiteit en liefde zit in je bedrijf. Je hebt het opgebouwd. Een reputatie, een netwerk, een klantenbestand. Je geniet van je vak; je vindt dit het mooiste beroep dat er bestaat. Maar zijn die rozen wel zo mooi als ze er uit zien? Je wenste dat je de documentaire nooit had gezien…… Maar wat je eenmaal weet, kun je moeilijk nog ont-weten. Temeer als je dagelijks wordt geconfronteerd met de FairTrade roos uit Afrika. Je weet je geen raad met de informatie. Je kunt het niet kwijt. Het enige wat je kunt doen is getergd reageren. Het ontkennen, of bagatelliseren. Je ziet voor je zelf geen andere weg dan de stem van je geweten te overstemmen met argumenten die de ernst van de problematiek afzwakken.
‘Het zal wel goed komen.’
‘Het probleem is slechts van tijdelijke aard.’
‘Als ík de rozen niet verkoop, doet een ánder het wel.’
‘FairTrade zal toch wel weten waar ze het over heeft?’
‘Zou het echt zo erg zijn?’
In Nederland was het vroeger ook niet best gesteld in de rozenkweek en dat is ook fors verbeterd.’ ‘Die journalisten zijn sensatiezoekers en overdrijven enorm.’
Enzovoorts, enzovoorts.
Je geweten ligt begraven onder een dikke berg met smoesjes en excuses die je noodgedwongen bij elkaar hebt geraapt in een wanhoopspoging de volgende dag weer met goede zin en energie het leven van anderen op te kunnen fleuren. In die wanhoopspoging lijk je jezelf staande te houden, maar van binnen word je opgevreten door alle parasiterende uitwegen die je zoekt. Het enige tegengif is te luisteren naar je geweten.

En wijzelf?
Duurzaamheid gaat niet alleen over de uitstoot van broeikasgassen en de Afrikaanse boer of arbeider. Het gaat ook over jou en mij. Veel duurzaamheidsclaims en definities zijn technisch van aard en gaan over reductie van negatieve impact, compensatie van negatieve impact of de grenzen van de aarde. Maar ze raken niet de kern. De kern van ons mens-zijn draait om vragen als: wie ben ik, hoe leef ik, met anderen, met mijzelf? Hoe integer ben ik – als ik blijf wegkijken? 

Ons geweten is diep confronterend. Als we ongemakkelijke feiten horen over de gevolgen van ons handelen voor mens en milieu, dan weten we vaak niet goed wat we daarmee aan moeten. Een product met een duurzaam labeltje kopen is dan erg fijn. Je kunt daarmee je geweten sussen. Je schuldgevoel afkopen. Het geeft je een alibi. En dat werkt zolang je het volste vertrouwen hebt in dat label. Maar als je leert, zoals de bloemist, dat het label niet doet wat het belooft en de problematiek veel groter en complexer is dan je denkt of kunt overzien, wat moet je dan? De ongemakkelijke waarheden ontkennen of je er psychisch voor afsluiten? Vervallen in somberte of zelfs depressie? Activistisch worden? Of juist moedeloos? Of optimistisch zoeken naar oplossingen in de vorm van nieuwe technieken?

Als mens vind je grote vreugde, liefde en gevoel van vrijheid als je handelt in lijn met je geweten.

Voor je geweten is het belangrijk dat je ‘dat stemmetje van binnen’ niet het zwijgen oplegt. Dat je niet koortsachtig uitvluchten zoekt om het stemmetje te ontlopen, maar dat je ernaar luistert. Hoe moeilijk dat ook is. Het betekent namelijk eerst stilgezet worden in plaats van direct te zoeken naar oplossingen. Dat kan bijvoorbeeld voor de bloemist zo ver gaan dat hij na het verwerken van deze nieuwe informatie in stilte zichzelf de vraag moet stellen wie de prijs betaalt voor het onrecht in de keten. Moet hij dat als bloemist doen door geen rozen meer te verkopen of moet de Ethiopische werknemer de prijs betalen door ziek te worden van een baan waarvoor hij of zij onderbetaald wordt? Dat zijn keuzes die bijna niet te maken zijn. En toch moet je luisteren naar je geweten en ethische afwegingen maken. Als mens vind je grote vreugde, liefde en gevoel van vrijheid als je handelt in lijn met je geweten. Als je doet waarvan je geweten zegt dat het goed is. Stel dat de bloemist is geraakt door het onrecht in de rozenkwekerij en daar het liefst niet aan wil bijdragen, maar hij doet het toch. Dan zal hij nooit meer oprecht vreugde kunnen ervaren bij de verkoop van deze roos. Het kan hem zelfs onverschillig maken. Dat is een hele hoge prijs om te betalen voor het in stand houden van de dingen zoals ze altijd zijn gegaan.

Dit is zo belangrijk, dat we het nog een keer benadrukken: Als je doet wat goed en rechtvaardig is ga je stralen, bouw je aan de beste relaties met anderen en met je omgeving. Dan ervaar je rust. De bloemist komt daarmee in een spagaat. Als hij naar zijn geweten luistert kan hij niet op dezelfde manier doorgaan met zijn bloemenverkoop. Wat voor rozen geldt, geldt voor zoveel bloemen. Hij kan wel overstappen op biologische plukbloemen uit de regio, maar kan hij zijn personeel dan nog wel betalen? En is dat überhaupt een oplossing?
Zijn passie gaat in rook op. Het verleden wordt fictie. Negeert hij echter zijn geweten om de zaak voort te zetten dan moet hij voortdurend die stem van zijn geweten onderdrukken. Dat maakt hem getergd, snel geïrriteerd. Nukkig. Onverschillig. De vreugde is weg. Gaat in rook op. Nooit zal de roos er nog hetzelfde uitzien. De onschuld en onbevangenheid zijn verdwenen. Zonder geweten vervreemd je zelfs van jezelf, de ander, je natuurlijke omgeving en de bron van je vreugde. Je weet dan niet meer wat je echt blij maakt. Als je bent vervreemd van diepe vreugde dan is entertainment het enige dat overblijft. Het oppervlakkige vermaak maakt je passief. 

Wat voor de bloemist geldt, geldt voor ons allemaal. Niet door ons, maar wel namens ons vinden tal van misstanden plaats in de productieketens van onze consumptiegoederen. Wekelijks, soms zelfs dagelijks, verschijnen er berichten en documentaires over in geschreven media en televisieprogramma’s zoals Zembla, De Monitor, Tegenlicht, De Waarde van de Aarde, Keuringsdienst van Waarde en ga zo maar door. Het is zoveel informatie en er gaat zo ongelofelijk veel mis, dat je er mismoedig van kunt worden. Toch moeten we op zoek naar een uitweg en gelukkig is er ook een uitweg. Een route waar je niet somber of depressief van wordt. Een route waarin je je niet psychisch hoeft af te sluiten van de feiten of feiten hoeft te ontkennen. Een route waarin je niet activistisch hoeft te worden. Evenmin een route waarop je moet vertrouwen op nog te ontwikkelen en onbewezen technieken. Het is, zoals Erich Fromm heel eenvoudig, maar tegelijkertijd diepgaand zei, ‘een kwestie van hebben of zijn’.