Door Dr. Elena Cavagnaro

Marrakesh, Bonn, Katowice, Madrid, Glasgow. Dat is geen lijstje vakantiebestemming van reislustige globetrotters, maar een opsomming van de plaatsen waar sinds de akkoorden van Parijs (2015) klimaattoppen zijn gehouden. En wéér zaten wetenschappers, wereldleiders en NGO’s rond de tafel om te praten over de aanpak van (de gevolgen van) klimaatverandering. Sharm-el-Sheik, Egypte, dit keer. Voor wie zich cynisch afvraagt of al dat geconfereer iets oplevert – laat me dat hier eens schetsen voor mijn vakgebied: toerisme.  Hoe reflecteert de toeristische sector op haar bijdrage aan de klimaatverandering?

Maar eerst: waarom is klimaatverandering een probleem?

De toeristische sector is verantwoordelijk voor 5 tot 8% van de wereldwijde emissies van CO₂. CO₂ of koolstofdioxide is een zogenaamd broeikasgas. Broeikasgassen zorgen ervoor dat de atmosfeer meer energie uit het zonlicht opneemt voordat het weer naar de ruimte wordt afgevoerd, waardoor de temperatuur stijgt. Een stijgende temperatuur zorgt voor allerlei fenomenen: van langdurige droogte tot heviger orkanen; van smelting van ijskappen en zeespiegelstijging tot het afsterven van koraalriffen. De stortregen die in juli van 2021 Limburg, België en Duitsland teisterde, is te wijten aan klimaatverandering. De overstromingen die volgden kostten aan meer dan 200 mensen hun leven. De materiële schade in de drie getroffen landen bedroeg 38 miljard euro, de duurste ramp ooit na orkaan Ida in de VS.

In Nederland gaat bijna 50% van de bevolking met het vliegtuig op (verre) vakantie.

De huidige, gemiddelde temperatuuraf­wijking, de verandering ten opzichte van pre-industriële niveaus, is 1,15°C, maar de regionale verschillen zijn groot. Klimaatverandering is een van de ergste en meest existentiële milieuproblemen voor de mensheid geworden. Daarom hebben landen in 2015 in Parijs afgesproken om alles op alles te zetten om de temperatuurstijging te houden op 1.5°C of in ieder geval zo ver mogelijk onder de 2°C.

Hoe draagt toerisme bij aan klimaatverandering?

Toerisme draagt bij aan emissies van broeikasgassen omdat ze direct en indirect afhankelijk is van fossiele brandstoffen. Direct vanwege vervoer, verwarming en koeling van accommodaties en allerlei toeristische activiteiten. Indirect, omdat het gebruik maakt van producten – denk bijvoorbeeld aan vlees – waarin CO₂ ingebed is. Vervoer ver­oorzaakt grofweg 75% van de uitstoot, huisvesting zo’n 20% en andere delen van het toerisme 5%. Vervoer is dus de grootste boosdoener; in het bijzonder het vervoer per vliegtuig.

In Nederland gaat bijna 50% van de bevolking met het vliegtuig op (verre) vakantie. Wereldwijd is het maar een kleine minderheid die zich zulke luxe vakanties kan veroorloven. Deze minderheid is medeverantwoordelijk voor een probleem dat iedereen raakt. Dat is op zijn zachtst gezegd oneerlijk. Aan de andere kant: Meer dan 10% van de werkende wereldbevolking heeft een baan die direct of indirect afhankelijk is van toerisme. Landen zoals Bali maar ook Italië zijn voor een grote deel van hun economische ontwikkeling afhankelijk van toerisme. Toerisme is, met andere woorden, een banenmotor; al zijn er vraagtekens te plaatsen over het type banen.

De vraag is actueel of we de negatieve effecten van toerisme, en in het bijzonder CO₂-emissies, kunnen verminderen en de positieve gevolgen versterken. Deze vraag wordt niet alleen gesteld door wetenschappers. De sector zelf heeft de heft in handen genomen tijdens de vorige klimaattop, COP26 in Glasgow, in 2021, waar de Glasgow Declaration on Climate Action in Tourism is gepresenteerd.

Wat stelt dan de toeristische sector in deze verklaring voor?
De verklaring stelt vijf pijlers voor: (1) meten en onderzoek, (2) verminderen van emissies, (3) versterking van ecosystemen, (4) financiering en ondersteuning (5) samenwerking en leiderschap. Klik hier voor de tekst van de verklaring.

Maar liefst 450 organisaties hebben de declaratie getekend, waaronder NBTC, CELTH en Merk Fryslân namens Nederland.

NBTC is de nationale destination-management organisatie voor Nederland. NBTC  heeft van de Nederlandse staat de taak gekregen om een visie op toerisme op te stellen en op basis daarvan Nederland als bestemming in binnen- en buitenland te promoten. Merk Fryslân heeft een vergelijkbare rol, maar dan voor Friesland. De Centre of Expertise Leisure, Tourism and Hospitality (CELTH) is het expertisecentrum over toerisme, vrijetijdsbesteding, en gastvrijheid in Nederland. Bij CELTH zijn Hogescholten en Universiteiten aangesloten die onderzoek doen over en voor deze sectoren.

Het zal van provinciale en gemeentelijke overheden aan de ene kant en bedrijven aan de andere kant afhangen of de oproep tot actie daadwerkelijk wordt opgevolgd.

Door het tekenen van de Glasgow Declaration ging Nederland de verplichting aan om binnen het bestek van een jaar met een plan van aanpak te komen. En zo geschiedde. Dat is al een hoopvol teken, want maar al te vaak zijn grote woorden niet opgevolgd door daden. Op 26 september 2022 is tijdens de Toerismetop in Almere het Koersdocument ‘Op weg naar klimaatneutraal toerisme’ gepresenteerd.

De vraag reist dan: wat gaat er met dit document gebeuren?

Het Koersdocument is tot stand gekomen door een serie gesprekken met vertegenwoordigers van de Nederlandse toeristische sector en met wetenschappers, onder leiding van de NBTC; het kan dus bogen op een breed draagvlak. Dat is een belangrijke constatering, want je mag verwachten dat wie heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het document, zich gebonden zal voelen aan de conclusies. En die slotsom liegt er niet om: de sector moet leiderschap tonen om waar nodig vertragende structuren open te breken en snel in actie te komen. Tel uit je winst, zegt de optimist in mij. De pessimist valt haar in de rede: Echt scherpe keuzes blijven uit, bijvoorbeeld als het gaat om het aanpakken van vliegen.

Maar de optimist praat nog even door: Per thema van de Glasgow-verklaring wordt inzichtelijk gemaakt wat we nu al weten, wat overheden en bedrijven nu al kunnen doen, en waar nog meer wetenschappelijk onderzoek nodig is. Het Koersdocument is een plan van aanpak met duidelijke acties en inspirerende voorbeelden die aangeven dat het nu al kan om minder broeikasgassen uit te stoten in de toeristische sector. Het zal van provinciale en gemeentelijke overheden aan de ene kant en bedrijven aan de andere kant afhangen of de oproep tot actie daadwerkelijk wordt opgevolgd.

Nog een hoopvol teken: de opstellers van het Koersdocument rekenen zich niet rijk; ze maken zich geen illusies over nog niet-bestaande, technologische oplossingen van het klimaatvraagstuk, zoals het opvangen van CO₂ uit het lucht. Hoe veelbelovend deze technologie ook lijkt, het kan geen excuus zijn om te blijven uitstoten op het huidige niveau. Het document gooit ook een ander heilig huisje om: nee, stelt het expliciet, kiezen voor duurzamer oplossingen gaat niet vanzelf. Integendeel, alhoewel consumenten en bedrijven klimaat een belangrijke thema vinden, zullen ze niet massaal voor een duurzamer toeristisch aanbod kiezen als deze duurder, minder aantrekkelijk of minder makkelijk vindbaar is dan de optie die zij kennen. Investeren in communicatie, het vertellen van het eerlijke verhaal, is essentieel. Alle reden dus om deze website goed in de gaten te houden, op weg naar klimaatneutraal toerisme.