Door Felix van Hoften

2024 is nog maar nauwelijks begonnen en we ‘vieren’ twee records en een onwaarschijnlijke verjaardag tegelijkertijd. Zo is niet alleen de hoeveelheid CO₂ in de lucht gestegen van 284 ppm naar een recordhoogte van 421 ppm, maar gaat 2023 de boeken in als het warmste jaar ooit gemeten. En als klap op de vuurpijl ‘vieren’ we dit jaar de tweehonderdste verjaardag van het broeikaseffect.

Twee eeuwen geleden was een flegmatieke Franse wis- en natuurkundige geobsedeerd door de wetenschap van warmte. Joseph Fourier, een bekende van Napoleon, was de eerste die de temperatuur van de aarde wiskundig bekeek en ontdekte ‘dat er een fysieke reden is tot regulatie van oppervlaktetemperatuur die deze planeet fundamentele warmte geeft, onafhankelijk van de zon’, aldus Fourier zelf. Hij dacht dat de atmosfeer hier iets mee te maken had. Later, in de negentiende eeuw, bewezen wetenschappers dat CO₂, waterdamp en ozon warmte absorberen: de term ‘broeikaseffect’ was geboren.

We weten dus al tweehonderd jaar waarom de aarde opwarmt. Tegenwoordig begrijpen we steeds beter welke gevolgen dit gaat hebben; klimatologisch, maar uiteindelijk ook economisch. Want elke klimatologische verandering heeft op de lange termijn een economisch destabiliserend effect. Of misschien zelfs al op korte termijn: de University of Exeter rekende onlangs voor dat we wellicht al binnen een halve eeuw rekening moeten houden met 50 procent verlies van het bruto binnenlands product. Zo mislukken oogsten vaker in een instabiel klimaat, onder meer door toenemende droogtes, en ook steeds vaker dichterbij huis. Zo is in Catalonië het belangrijkste waterreservoir voor slechts 16 procent in plaats van de gebruikelijke 90 procent gevuld. Aanleiding voor de Catalaanse overheid om de noodtoestand uit te roepen. Mijn schoonmoeder, Catalaans, maakt zich ernstig zorgen.

Sterk veranderende weerpatronen gaan nationaal en internationaal bevoorradingsketens verstoren. Zo veranderen Nederlands grote rivieren in regenrivieren met mogelijk ingrijpende gevolgen voor de lokale en nationale economie. Daarnaast bewegen we ons binnen niet al te lange tijd richting twee graden opwarming, wat betekent dat 99 procent van het koraalrif zal verdwijnen. Dat is een enorm probleem, als je bedenkt dat ruim één miljard mensen afhankelijk zijn van vis als eiwitinname. En zoals altijd met alle ecologische problematiek, worden inwoners van het mondiale zuiden het eerst, het hardst geraakt. Nu al wonen 600 miljoen mensen buiten de menselijke klimaatniche, het gebied waar mensen klimatologisch het prettigst leven. Een onrechtvaardige realiteit, want mensen in het mondiale Zuiden zijn niet of nauwelijks verantwoordelijk voor onze ecologische permacrisis.

Tijd voor een wake-up call uit onze ecologische winterslaap

Hoe komt het toch dat we deze existentiële kennis ons leven nauwelijks laten beïnvloeden, terwijl Napoleon twee eeuwen geleden al wist dat de mens het klimaat beïnvloedt? Zijn we in een ecologische winterslaap gevallen? Het ecologische probleem is hét vraagstuk van onze tijd, want ook ontbossing, vervuiling en stikstof zijn ver over de grenzen van ons planetair absorptievermogen. Deze laatste inzichten gaan weliswaar geen twee eeuwen terug, maar wel meerdere generaties. Tientallen jaren verspilde tijd om de mensheid op een daadwerkelijk duurzaam pad te krijgen. Want uiteindelijk moeten we ons bewegen naar een mens- en natuurwaardige economie in plaats van een industriële productie-economie.

Fourier was een persoon met een aantal unieke eigenschappen: overgevoelig voor kou, egyptoloog, twee keer politiek gevangene en vooraanstaand wetenschapper, maar óók een roepende in de woestijn. Hij knokte tot aan zijn dood om mensen mee te nemen in zijn ideeën. Laten we leren van Fourier en de tweehonderdste verjaardag van het broeikaseffect aangrijpen om een kentering te stimuleren. Neem iedereen die je kent mee: minder kopen, minder luxe en minder snelheid, maar óók: meer gezondheid, meer betekenisvol werk en meer rust. En dat is heel eenvoudig: door geen gadgets meer te kopen, vaker de fiets te pakken, rundvlees te laten liggen, niet mee te gaan met fashiontrends en op den duur op zoek te gaan naar werk met impact. Ontgroeien als medicijn voor het ecologische probleem, met in zijn kielzog: rechtvaardigheid en welzijn voor mensen in het mondiale zuiden.

Bronnen

• Agencia Catalana del Agua. (n.d.). Estado de las reservas de agua en los embalses. Agencia Catalana Del Agua. Retrieved January 19, 2024, from https://aca.gencat.cat/es/laigua/estat-del-medi-hidric/recursos-disponibles/estat-de-les-reserves-daigua-als-embassaments/
• Chen, G., Laane, J., Wheeler, S. E., & Zhang, Z. (2011). Greenhouse gas molecules: a mathematical perspective. Notices of the AMS, 58(10), 1421-1434.
• Dixon, A. M., Forster, P. M., Heron, S. F., Stoner, A. M. K., & Beger, M. (2022). Future loss of local-scale thermal refugia in coral reef ecosystems. PLOS Climate, 1(2), e0000004. https://doi.org/10.1371/journal.pclm.0000004
• Klijn, F., Hegnauer, M., Beersma, J. en Sperna-Weiland, F. (2015). Wat betekenen de nieuwe klimaatscenario’s voor de rivierafvoeren van Rijn en Maas? Samenvatting van onderzoek met GRADE naar implicaties van nieuwe klimaatprojecties voor rivierafvoeren. Deltares en KNMI, Delft
• Leslie, J. (2022, 10 maart). How climate change is disrupting the global supply chain. Yale E360. Geraadpleegd op 25 januari 2024, van https://e360.yale.edu/features/how-climate-change-is-disrupting-the-global-supply-chain
• Lynch, P. (2019, 21 maart). How Joseph Fourier discovered the greenhouse effect. The Irish Times. https://www.irishtimes.com/news/science/how-joseph-fourier-discovered-the-greenhouse-effect-1.3824189
• Thompson, C. (2019). How 19th century scientists predicted global warming. JSTOR Daily. https://daily.jstor.org/how-19th-century-scientists-predicted-global-warming/
• Fleming, J. R. (1999). Joseph Fourier, the ‘greenhouse effect’, and the quest for a universal theory of terrestrial temperatures. Endeavour, 23(2), 72-75.
• Fourier, J. ’Remarques general sure les températures  du globe terrestre et des espace planétaires.’ Annales de Chimie et de Physique , 27 ( 1824) 136–67.Vertaling in Journal of American Sience, XXXii, 1837,  NO. 1. Temperature of the terrestial globe, 1837
• Fourier, J. Memoire sur les temperatures du globe Terrestre et des espaces planetaires, Memoires de l’Académie Royale des Sciences (1827),569–604, Paris, France.
• Lenton, T. M., Xu, C., Abrams, J. F., Ghadiali, A., Loriani, S., Sakschewski, B., … & Scheffer, M. (2023). Quantifying the human cost of global warming. Nature Sustainability, 1-11.Leontief, Wassily. Input-Output Economics. New York: Oxford Univ. Press, 1966
• Trust, S., Joshi, S., Lenton, T., & Oliver, J. (2023). The Emperor’s  New Climate Scenarios. In Institute and Faculty of Actuaries. University of Exeter. Geraadpleegd op 29 december 2023, van https://actuaries.org.uk/media/qeydewmk/the-emperor-s-new-climate-scenarios_ifoa_23.pdf?ref=theissue.io
• UNEP (2006) Marine and coastal ecosystems and human wellbeing: A synthesis report based on the findings of the Millennium Ecosystem Assessment. UNEP. 76pp